Neue Sachlichkeit and Avant-Garde Neue Sachlichkeit and Avant-Garde

Until the early 1990s, our understanding of  (the poetics of) Neue Sachlichkeit (New Objectivity) was highly influenced by contemporary authors who opposed this artistic tendency. As scholars like Ralf Grüttemeier and Sabina Becker have shown, literary historians tended to reproduce such normative views on Neue Sachlichkeit as adequate descriptions. The last two decades, however, researchers are more concerned with the Neue Sachlichkeit-proponents themselves, thus shifting the focus to poetic and critical texts surrounding the phenomenon and to the artistic production in a ‘new objective’ tradition.

The volume Neue Sachlichkeit and Avant-Garde (edited by Ralf Grüttemeier, Klaus Beekman and Ben Rebel) is a typical exponent of this shift, as its contributions mainly deal with the poetical, rhetorical and discursive dimensions of Neue Sachlichkeit and its position in the literary and artistic fields of the 1920s and 1930s. As New Objectivity was primarily a Dutch and German enterprise, the volume’s geographical focal points are the Netherlands and Germany, although the editors claim that the phenomenon can also be traced elsewhere (the contribution of Willem G. Weststeijn on the Russian constructivist Aleksei Gan, however, does not deal with Neue Sachkichkeit that much).

In their introduction to the volume, Grüttemeier, Beekman and Rebel point out two aims of Neue Sachlichkeit and Avant-Garde. In the first place, by focusing not only on literature and painting but also on architecture and photography, the book seeks to get a clearer idea of the scope of the concept Neue Sachlichkeit. This works out well, considering the illuminating contribution by Marieke Kuipers on Gerrit Rietveld’s relation to New Objectivity and Ben Rebel’s detailed account of the appearance and disappearance of the terms ‘Nieuwe Zakelijkheid’ (the Dutch equivalent of Neue Sachlichkeit) and ‘Nieuwe Bouwen’ (‘New Building’) in modern architecture in the Netherlands. The second aim of the volume is to analyze the new artistic tendency as a positioning strategy in the Bourdieuian sense: by relating or opposing themselves to Neue Sachlichkeit, writers and artists in the interwar period sought to define their position within the cultural field. According to the editors, such a stance had three dimensions: by embracing the characteristics of New Objectivity, artists showed that they accepted modern developments in technology, social structures and politics as a given reality (1), that they were able to catch up with international developments in their field (2) and that they did not believe in strict boundaries between different kinds of media (3).

Although Grüttemeier, Beekman and Rebel do not explicitly state it, a third aim of Neue Sachlichkeit and
Avant-Garde seems to be a critical comparison between the two types of art that are mentioned in the title of the volume, that wishes to be read ‘as a plea for a differentiated description of the many shared aspects and some differences between the avant-garde and Neue Sachlichkeit’ (14). An interesting account of these shared aspects is provided by Sabine Kyora, who argues that the concept of the ‘subject’ in Neue Sachlichkeit resembles the use of this notion in Dadaism and Expressionism. Focusing on the reception of Neue Sachlichkeit among Dutch authors and critics, Jaap Goedegebuure also points at (perceived) similarities between New Objectivity and avant-garde: critics like Hendrik Marsman and Constant van Wessem did not make a distinction between Neue Sachlichkeit and Expressionism.

Consequently, Grüttemeier, Beekman and Rebel argue that it is very hard to distinguish between such artistic traditions. Elaborating on their conception of Neue Sachlichkeit as a positioning strategy, the editors suggest that  writers and artists adapted or adjusted the term in the need of conquering a position in establishing and growing art fields. As such, they sometimes opposed themselves against
avant-garde, using its movements as the background against which they presented their art as different, whereas they were in fact indebted to these traditions. This is a fruitful perspective, for it shows that Neue Sachlichkeit is not a fixed category, but a discursive construct that gives us more insight in the (interactions between) literary and artistic fields in the interwar period. At this point, Neue Sachlichkeit and Avant-Garde is a welcome addition to the study of Dutch literature in the 1920s and 1930s: the volume connects well with other current research that seeks to explore (discursive) position takings in this period, such as the NWO-funded program ‘Dutch Middlebrow Literature: Production, Distribution, Reception’ (Rijksuniversiteit Groningen / Open Universiteit Nederland / Radboud Universiteit Nijmegen).

Although the editors claim that Neue Sachlichkeit and avant-garde are ultimately quite similar, their introduction implies that these movements took a different stance towards modernity. According to Grüttemeier, Beekman and Rebel, avant-garde was deemed to be ‘modern’, while the position of Neue Sachlichkeit was more ambiguous: it avoided ‘a radical opposition towards modernity as well as uncritical adoration’ (13). This seems an adequate paraphrase of New Objectivity’s way of dealing with modernity, but we should not forget that the relation between avant-garde and modernity might also be ambiguous: as Raphael  Sassower and Louis Cicotello have argued in The Golden Avant-Garde: Idolatry, Commercialism, and Art (2000), avant-garde artists were ambivalent towards the predicaments of modernity too. Similarly, the differences between avant-garde and Neue Sachlichkeit in terms of position  taking (with the first ‘defending’ its position and the latter ‘conquering’ one) should not be overestimated: it would be interesting to find out  whether avant-garde can be considered as a positioning strategy as well.

In general, Neue Sachlichkeit and Avant-Garde is a comprehensive book that cannot only serve as an introduction to the debates surrounding New Objectivity in the 1920s and 1930s, but that also gives a welcome impulse to the study of the interwar period by effectively combining discourse analysis with a more institutional approach. With the international audience of the publication in mind, though, some of the case studies on Dutch literature could have paid more attention to the phenomenon of pillarization and its consequences for the reception of Neue Sachlichkeit. The extensive contribution of Gillis Dorleijn, for instance, quotes the Protestant Cornelis Rijnsdorp as an advocate of new objective literature, but this critic rather had an equivocal attitude towards Neue Sachlichkeit, which in his view lacked depth and personality. Nevertheless, Neue Sachlichkeit was a phase that Protestant literature needed to go through in order to be taken more seriously. It would have been interesting if Dorleijn had elaborated more on this typical Protestant stand, especially because of the focus on Neue Sachlichkeit as a position strategy. Likewise, I wonder whether Lut Missine’s intriguing analysis of Albert Kuyle’s new objective prose had differed, had she taken his position in the Catholic segment of the Dutch literary field into account.

Ultimately, these critical questions do not dismantle the project of Sachlichkeit and Avant-Garde. Rather, they ask for additional research on these matters, that deserve even more attention in the near future.

Jeroen Dera

Ralf Grüttemeier, Klaus Beekman & Ben Rebel (red.), Neue Sachlichkeit and Avant-Garde. Amsterdam/New York: Rodopi, 2013. 387 pp. isbn: 9789042036406. € 80,–. 

Historiezucht, de obsessie met het verleden in de negentiende eeuwHistoriezucht, de obsessie met het verleden in de negentiende eeuw

In het negentiende-eeuwse Europa waarde een epidemische obsessie met het verleden rond, die zich in alle takken van cultuur manifesteerde. Aldus Marita Mathijsen, die dit verschijnsel ‘historiezucht’ doopt in haar afsluitende studie van het project The Construction of the Literary Past in the Netherlands. In deze synthetiserende publicatie verwerkt ze onderzoek van haar projectmedewerkers Jan Rock, Lotte Jensen, Janneke Weijermars, Francien Petiet en Karin Hoogeland, terwijl o.a. ook van werk van Joep Leerssen, Ellinoor Bergvelt en anderen ruimschoots gebruik gemaakt is. Historiezucht is een samenvattend boek dat voor een breed publiek van belangstellenden toegankelijk is.

Mathijsen wil laten zien hoe de opkomst van het historisch besef, aanvankelijk alleen aanwezig bij een kleine elite, zich tot een brede beweging ontwikkelde, die zich in de hele cultuur manifesteerde. Zo ontstond niet alleen een nieuwe vorm van (literatuur)geschiedschrijving en van historieschilderkunst, naast literaire genres als de historische roman en de versvertelling. Ook  kwam de monumentenzorg op gang, werden standbeelden,  historische genootschappen en musea opgericht en begon de overheid zich te bemoeien met het verleden. Maar uiteindelijk gaat het er haar om het omslagpunt te laten zien naar het besef dat iedereen leefde met en tussen de geschiedenis zonder het zich ooit gerealiseerd te hebben. Dit alles beschrijft ze, verspreid over achttien hoofdstukken, in een mooi vormgegeven boek met historiserende typografische tweekleurendruk in het voorwerk en rijk illustratiemateriaal. Kenmerkend is de toegankelijke stijl, voorzien van aansprekende voorbeelden, persoonlijke anekdotiek over Mathijsens eigen kennismaking met het verleden, met ter afwisseling een gedramatiseerde (gefingeerde) scène na afloop van een tentoonstelling van ‘voorwerpen uit vroeger tijd’ in Arti et Amicitiae in 1858, die tot de oprichting van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap leidde:

Bij het derde glaasje denken ze dat ze dat museum niet met z’n drieën opgericht krijgen. Ze stoppen een nieuwe pijp en besluiten brieven te gaan schrijven […]. De namen liggen voor de hand. Natuurlijk de schrijver Jacob van Lennep. Het is toch al vreemd dat die er vandaag niet bij is. Hij heeft vast een aanval van jicht (376).

Op deze vorm van gefictionaliseerde gesprekken heeft Marita Mathijsen patent, zoals al bleek in De geest van de dichter uit 1990.

Als uitgangspunt bij de beschrijving van dit ingewikkeld beschavingsproces neemt Mathijsen de antithese van continuïteit en discontinuïteit sinds de Franse revolutie. Enerzijds was er in de verlichting al de eerste gedaanteverwisseling naar openbaarheid zichtbaar (ze verwijst naar Habermas), anderzijds heerste na de revolutie het sterke breukgevoel dat onder anderen Koselleck en Stephen Bann benadrukten. Zij kiest voor de antithese in die zin, dat de ingrijpende veranderingen van de revolutie juist doen teruggrijpen op het verleden.

De rode draad in het boek van Mathijsen is haar ambitie te laten zien hoe ‘de gewone man toegang kreeg tot het verleden’ en haar claim te tonen hoe de ‘toe-eigening van de geschiedenis’ zich voltrok. Er is sprake van ‘de gewone lezer’, van ‘iedereen’, soms is er ook sprake van de ‘burger’ of ‘voorname burgerij’. Bij een dergelijke herhaalde kerndoelstelling van dit boek verbaast het toch dat er nauwelijks systematisch aandacht uitgaat naar de literaire of culturele socialisatie van deze gewone man als lezer of kijker en naar het vermogen van de verschillende milieus om ‘cultureel kapitaal’ te vergaren.

Hoe aantrekkelijk en overtuigend het grote verhaal ook is, de bijeengegaarde hoeveelheid van zoveel ongelijksoortig materiaal leidt ook in dit geval tot onevenwichtigheid. In de eerste plaats valt op, dat de vondst van de verzamelterm ‘historiezucht’ als een constructie achteraf als nadeel heeft, dat het zicht belemmerd wordt op de termen waarin men in de contemporaine geschriften over historische belangstelling sprak. Maar ook als je dit bezwaar voor lief neemt, is de periodisering binnen de grote beschavingsbeweging niet altijd duidelijk te volgen. De periode van 1800 tot 1850 wordt als het kernpunt van de ‘historiezucht’ aangemerkt, maar de chronologische ontwikkeling van ideeën verschilt sterk per genre of discipline, zoals uit haar behandeling per hoofdstuk blijkt. De lezer had wel wat hulpconstructies kunnen gebruiken. Zo heeft de monumentenzorg zich pas in de tweede eeuwhelft ontwikkeld, wat duidelijk blijkt uit het treffende voorbeeld van het Muiderslot, dat in 1825 voor de sloop te koop werd aangeboden, en ook uit het feit, dat Barend Koekoek het nog in 1841 onzin vond om een ruïne door restauratie te behouden (Krul 2009:146). Ook in de schilderkunst en in de wereld van de musea voltrekt de ‘toe-eigening’ van het verleden zich pas in de tweede helft van de eeuw. Mathijsen stelt vast, dat de publieksuitbreiding voor de kunsten zich vooral in die eeuwhelft voordoet. Dat blijkt ook uit haar voorbeeld van Potgieters ‘Rijksmuseum’, waarin naar haar oordeel ‘al vroeg’, namelijk in 1844, de onverschilligheid voor het verleden aan de kaak gesteld werd. Ook haalt ze Ellinoor Bergvelt aan, die ‘nationale onverschilligheid ten opzichte van schilderkunstig erfgoed tussen 1830 en 1870’ signaleert. Waar dit boek de ‘toe-eigening’ van de geschiedenis door ‘iedereen’ bespreekt, zou de grote uitbreiding van het publiek dus voor een groot deel na de kernperiode van de historiezucht vallen.

Mathijsen gaat uit van een gelijktijdige aanwezigheid van Romantiek en Biedermeier in het verschijnsel ‘historiezucht’, die ze niet als tegenstrijdig ervaart. Haar tentatieve verklaring voor de gelijktijdigheid van beide verschijnselen noemt ze Freudiaans, waarbij het ‘Ich’ de burgermaatschappij zou zijn, het ‘Es’ de traumatische ervaring van de revolutietijd en het ‘Uber-Ich’ een vereniging van romantiek en burgermaatschappij, zonder tot een harmonie komen. In een publicatie ter gelegenheid van Mathijsens afscheid als hoogleraar in Amsterdam deed Wessel Krul de suggestie om voor de periode 1814-1848 in Nederland over een getemde romantiek te schrijven, bij voorkeur aan te duiden als post-romantiek, die niet uitbundig of emotioneel, maar beheerst en verstandig was, en alles wat hemelbestormend was, temde en in de kaders van het burgerlijk leven onderbracht (cf. Wessel Krul, ‘B.C. Koekoek en de romantiek’. In: Lotte Jensen & Lisa Kuitert (red.),  Geluk in de negentiende eeuw [..]. Amsterdam, 2009). Misschien opent die suggestie nieuwe perspectieven.

Behoudens de genoemde bezwaren is dit een kostelijk boek, waarin Marita Mathijsen er met een overvloed aan gegevens in geslaagd is de ‘democratisering van het verleden’ invoelbaar te maken voor een breed publiek.

Ellen Krol

Marita Mathijsen, Historiezucht, de obsessie met het verleden in de negentiende eeuw. Nijmegen: Vantilt, 2013. isbn: 9789460041440. €32,50 

Ellendige levens. Nederlandse schrijvers in de negentiende eeuwEllendige levens. Nederlandse schrijvers in de negentiende eeuw

Binnen de moderne Nederlandse literatuurstudie heeft het onderzoek naar negentiende-eeuwse letteren een opmerkelijke emancipatie ondergaan. Het is, naar het voorbeeld van de mediëvistiek, een afzonderlijk terrein geworden waarop een kenner van pakweg de twintigste-eeuwse letterkunde zich niet zonder onzekerheid zal wagen. Dat de verzelfstandiging van de studie naar de negentiende eeuw bovendien ook opmerkelijk snel is verlopen, blijkt duidelijk uit de interessante historische schets in de inleiding van Ellendige levens: anno 1976 slaan enkele gepassioneerde academici de handen in elkaar en stampen zij de Werkgroep Negentiende Eeuw uit de grond. Uit hun werkgroep vloeit een jaar later het gelijknamige wetenschappelijke tijdschrift voort. De werkgroep en het tijdschrift vormen als het ware het startschot van het autonome wetenschappelijke onderzoek naar de Nederlandstalige literatuur uit de negentiende eeuw, met zijn eigen congressen, publicaties en specialisten. Een van die deskundigen, en bovendien een van de oprichters van de werkgroep en het tijdschrift, is Peter van Zonneveld.

Het is naar aanleiding van Van Zonnevelds emeritaat aan de Universiteit Leiden dat Ellendige levens. Nederlandse schrijvers in de negentiende eeuw onder de redactie van Rick Honings en Olf Praamstra tot stand is gekomen. Het concept van Ellendige levens borduurt voort op een initiatief dat Van Zonneveld in de vroege jaren 1980 in samenwerking met De Gids op touw had gezet maar niet afgewerkt had: een portrettengalerij van negentiende-eeuwse schrijvers, met een speciale aandacht voor de ellende in hun levens. Peter van Zonnevelds bedoeling was op die manier de populaire visie op de negentiende eeuw als een ‘gezapig tijdperk met brave dominees’ (9) – een visie die de Tachtigers ingang hebben doen vinden – bij te stellen. Net zoals Van Zonneveld willen Honings en Praamstra met hun opstellenbundel aantonen dat de negentiende-eeuwse auteurs meer waren dan louter saaie theologen of bekrompen burgerheren en -dames maar dat ze vaak ‘een enerverend leven hebben geleid, dat tot de verbeelding spreekt en voor de tegenwoordige lezer als een verrassing komt’ (12). Zo proberen ze te bieden wat in de bestaande historiografie van de negentiende-eeuwse letterkunde vaak ontbreekt: gedetailleerde biografische informatie over de toenmalige auteurs, ingebed in de bredere maatschappelijke context.

Het liber amicorum voldoet op dat vlak zeker aan de geponeerde doelstellingen. De bijdragen leveren boeiend geschreven biografische schetsen van bekende (Bilderdijk, Tollens, Van Lennep, Potgieter, Multatuli, Gezelle …) en minder bekende (Haafner, Helmers, Borger, Melati van Java …) schrijvers uit de negentiende eeuw. Ook de medewerkers van de bundel zijn van diverse pluimage: naast academici (jonge en gevestigde) hebben ook literatuurcritici, dichters en zelfs specialisten uit andere domeinen dan de literatuurwetenschap met hun eigen kijk een bijdrage geschreven. De keuze van de auteurs is meestal meer dan terecht: het gros van de geselecteerde schrijvers heeft een leven geleid dat de titel Ellendige levens optimaal illustreert. Een rijkdom van de bundel bestaat er dan ook in dat hij de lezer meer dan eens doet verlangen naar een hedendaagse biografie van de behandelde auteurs. Vreemd genoeg is het leven van bijvoorbeeld Elisabeth Maria Post, Hendrik Tollens, De Schoolmeester, Anna Louisa Geertruida Toussaint, Piet Paaltjens e tutti quanti immers nog niet geboekstaafd. Van andere auteurs – zoals Bilderdijk en Multatuli – bestaat er wel al een volwaardige biografie, maar wegens hun prominente plaats in de canon konden zij in Ellendige levens niet ontbreken. Niet alleen nodigt de publicatie van Honings en Praamstra uit tot een verdere uitdieping van de geschetste levens, sommige bijdragen wijzen daarenboven ook de weg naar een aantal intrigerende onderzoekssporen. Van Zonneveld zelf bijvoorbeeld stelt de pertinente vraag naar het einde van de Wahrheit en het begin van de Dichtung in de vaak geromantiseerde autobiografieën van Willem Bilderdijk en zijn negentiende-eeuwse collega’s. Jensen laat op haar beurt zien dat de poëzie van Jan Fredrik Helmers – nochtans bekend om zijn progressieve ideeën en kosmopolitisme – doorspekt is met huiselijke en kleinburgerlijke motieven. En Raat pleit expliciet voor een exhaustief onderzoek naar de publiceerpraktijk van Aarnout Drost en de bewerkingen die Potgieter, Bakhuizen van den Brink en Jan Pieter Heije postuum in Drosts onvoltooide oeuvre hebben aangebracht.

Al zijn de bijdragen dus boeiend en doen sommige een aantal concrete vragen rijzen, toch blijven de meeste opstellen algemeen en louter biografisch. Die focus op de (ellendige) levens van de schrijvers is weliswaar de doelstelling van het boek maar zorgt ervoor dat sommige opstellen aan belang en originaliteit inboeten. De stukken over de auteurs van wie er al een biografie bestaat, bijvoorbeeld, waren wegens de grote naam noodzakelijk maar dragen niets bij aan de bestaande kennis. In een aantal bijdragen is het bovendien zoeken naar de Sturm und Drang in het leven van de besproken auteur. Zo hebben figuren als Gerrit van de Linde en Jan Jacob Lodewijk ten Kate weliswaar tegenslagen gekend in hun leven, maar die worden niet voldoende belicht om echt in het kader van Ellendige levens te passen. Veelzeggend is dan ook dat de interessantste stukken juist die met een welomlijnd perspectief zijn, zoals Mathijsens opstel over Jacob van Lenneps relaties met vrouwen, Van den Bergs blik op het postuur en de zelfrehabilitatie van Adriaan van der Hoop jr. en Van Kalmthouts zoektocht naar Anna Louisa Geertruida Toussaints drijfveren om te schrijven. Meestal zijn de bijdragen echter perspectiefloos en iets te vrijblijvend: levensverhalen in een notendop. De wetenschappelijke lezer blijft dus soms onvoldaan achter en zal bovendien opkijken van enkele normatieve uitspraken over de negentiende-eeuwse literatuur. Zo wordt Aarnout Drosts roman Hermingard van de Eikenterpen een ‘onevenwichtig en op toevalligheden gebaseerd bouwwerk’ genoemd (129) en zou Conrad Busken Huet ‘altijd levendig en, bij alle sarcasme en venijn, ook vaak geestig’ schrijven (188).

Uiteraard is Ellendige levens in de eerste plaats bedoeld als een liber amicorum, en als dusdanig is het boek het lezen waard. Alle biografische portretten naast elkaar vormen een boeiende onderdompeling in de negentiende eeuw en laten de lezer toe om parallellen te bespeuren tussen de verschillende levenslopen en voorzichtige vaststellingen te maken over het toenmalige literaire bedrijf. De talrijke citaten uit de oeuvres van de besproken auteurs zijn goed gekozen en in sommige gevallen ronduit verrassend (denk maar aan de spotdichten van de vaak als saai bestempelde Ten Kate), en ook de vele illustraties vormen een meerwaarde voor de bundel.

Bram Lambrecht

Rick Honings & Olf Praamstra (red.), Ellendige levens. Nederlandse schrijvers in de negentiende eeuw. Hilversum: Verloren, 2014. 286 pp. isbn: 9789087043742. €25,– .