Category: Onderwerpen

Op 20 mei 2009 promoveerde Patricia Stoop aan de Universiteit Antwerpen in de kapel van de Grauwzusters aan de Lange Sint-Annastraat. Het proefschrift dat zij daar verdedigde, heeft zij omgewerkt tot een handelseditie, die recent is verschenen onder de bovenstaande titel. In het lijvige, bijna 500 pagina’s tellende boek neemt Stoop de lezer mee naar het regularissenklooster Onze Lieve Vrouw ter Rosen gheplant in Jericho te Brussel. In het brandpunt van haar belangstelling staan de schrijfactiviteiten van de zusters uit dit klooster, meer in het bijzonder het schrijven van preken, dat wil zeggen het op schrift stellen van de mondelinge voordracht die predicatie wordt genoemd. Uit de periode 1456-1510 zijn namelijk zeventien handschriften met Middelnederlandse preken van dit klooster bewaard gebleven. Dit aantal is ongeëvenaard in Nederlandse vrouwenkloosters uit de middeleeuwen. Veruit de meeste van deze preken zijn opgetekend uit de mond van de biechtvaders van het Brusselse klooster. Daarmee heeft Stoop een rijke casus te pakken. Ik geef eerst een overzicht van de inhoud van het boek en zal vervolgens op enkele punten ingaan.

De inleiding getuigt van voortschrijdend inzicht: Patricia Stoop heeft besloten de term ‘biechtvaderpreek’, die ze in haar dissertatie gebruikte, in de handelseditie te vervangen door ‘conventspreek’, want niet elke genoteerde preek gaat terug op de predicatie van een biechtvader. Bovendien laat de term ‘biechtvaderpreek’ nauwelijks ruimte voor het aandeel dat de zusters hadden bij de totstandkoming van de preken en juist naar hun bijdrage is de auteur op zoek. In het eerste hoofdstuk wordt het corpus handschriften geïntroduceerd dat centraal staat in het onderzoek en wordt de huidige stand van zaken binnen het prekenonderzoek geschetst. Stoop definieert haar vraagstelling als volgt: zij wil onderzoeken ‘hoe groot de inbreng van de schrijvende zuster op de uiteindelijke overlevering van de preken is’ (p. 39). Ten slotte motiveert ze de afbakening van de periode van 1456, het stichtingsjaar van het klooster, tot 1510. In deze periode vormt Maria van Pee (overl. 1511) de initiator, stimulans en rode draad van de schrijfactiviteiten.

De geschiedenis van het Brusselse klooster van de stichting tot de opheffing in 1783 is het onderwerp van het tweede hoofdstuk. Hier maakt de lezer kennis met de bewoners van het klooster en hun taken. Tot de belangrijkste bewoners behoren Jan Storm en Paul van Someren, de biechtvaders die de meeste van de bewaard gebleven predicaties hebben gehouden, en de zusters die de preken op schrift hebben gesteld, namelijk Maria van Pee, Janne Colijns, Elisabeth van Poylc, Barbara Cuyermans, Mergriete van Steenbergen en Anne Jordaens. Het volgende hoofdstuk focust op de schrijfactiviteiten van de zusters. Maria van Pee richt in 1465 een schrijfcamere in en vanaf dat moment tot 1500 beleeft het schrijven in het convent een bloeiperiode. Gedetailleerd beschrijft Stoop wie er in het convent schreef, wat er bewaard gebleven is en voor wie het bestemd was. Uit de bewaard gebleven bronnen blijkt dat de zusters niet alleen voor eigen gebruik schreven, maar dat zij tegen betaling ook voor anderen handschriften produceerden.

Het vierde hoofdstuk is met zijn ruim 140 pagina’s veruit het langste en heeft de meeste verandering ondergaan ten opzichte van het proefschrift. Stoop beschrijft hoe de predicaties, die in het klooster gehouden werden, op schrift terecht kwamen. Nadat zij in detail besproken heeft hoe de verschillende prekenbundels uit Jericho tot stand zijn gekomen, komt zij tot een analyse van wat zij noemt de prekenredactiefase. Daarin onderscheidt zij drie fasen, namelijk het luisteren naar de predicatie, het maken van notities (op papier of in het geheugen) en het uitschrijven van de preken. Ze komt tot de conclusie dat er sprake is van ‘een gelaagd auteurschap’ (p. 311) met een dynamische overgang tussen de rol van de predikant, de ‘auctor intellectualis’ (p. 311) van de predicatie, en die van de redactrice van de geschreven preek. De grens tussen beider aandeel kan niet scherp en eenduidig getrokken worden.

De logische vervolgvraag is hoe de preken in de verschillende bundels zijn terechtgekomen en hoe deze bundels werden samengesteld (hoofdstuk 5). In deze bundelredactiefase onderscheidt Stoop vijf stappen, namelijk de verzamelfase (1) waarin de uitgeschreven preken worden verzameld, de ordeningsfase (2) waarin de verzamelde preken worden geordend volgens het kerkelijk jaar, de bewerkingsfase (3) waarin de tekst van de preek wordt aangepast aan zijn nieuwe plaats binnen de bundel en de kopieerfase (4) waarin de prekenbundel als nieuw geheel wordt afgeschreven. In laatste instantie worden de proloog en de inhoudsopgave toegevoegd (5). In een korte conclusie komt de auteur tot een samenvattende beschrijving van het aandeel dat de zusters hadden in het tot stand komen van de bundels met conventspreken en de onderlinge taakverdeling. Zij beklemtoont dat deze bundels ‘in commissie’ werden geschreven, al preciseert ze niet in welke van de ‘een of meer betekenissen van de uitdrukking’ (p. 365) zij deze woorden gebruikt. Dit brengt haar tot de hypothese dat de gang van zaken in Jericho exemplarisch kan zijn en dat ook in andere kloosters de rol van de zusters ‘wel eens groter zou kunnen zijn dan tot nu toe in de germanistiek wordt aangenomen’ (p. 365).

Het boek wordt gecompleteerd met vier bijlagen, een bibliografie en een register met zeven ingangen, namelijk van persoonsnamen, religieuze instellingen, anonieme teksten, handschriften, incunabelen, archivalische bronnen en kunstwerken. De vier bijlagen geven zeer waardevolle informatie. De eerste bevat een uitgebreide beschrijving van alle ‘literaire’ handschriften van het klooster Jericho (dus niet de zakelijke en administratieve bronnen). In de tweede worden de onuitgegeven historische bronnen beschreven en gedeelten daarvan uitgegeven. De derde bijlage geeft een afschrift van de prologen van de prekenbundels en de vierde geeft een nauwkeurige inhoudsopgave van de prekenhandschriften.
De basis voor deze studie is gelegd in het VNC-project waarin de ‘Middelnederlandse preken’ geïnventariseerd zijn, een project waaraan ook Stoop een grote bijdrage heeft geleverd. Door de inventarisatie ontstond een duidelijk beeld van onder andere de prekenbundels uit het klooster Jericho, een corpus handschriften dat uniek is voor de Nederlanden. Stoop gaat nauwkeurig met haar bronnen om en toont haar grote kennis van het materiaal. De studie geeft een verbreding van de horizon doordat de auteur op zoek gaat naar de ruimte die zusters in een vrouwenklooster binnen de invloedssfeer van de Moderne Devotie hadden om eigen initiatief te ontplooien en een eigen bijdrage aan de tekstproductie te leveren.

De personen die in het klooster hebben gewoond vormen het vertrekpunt van de analyse. Uit deze persoonlijke insteek ontstaat een beeld van een groep samenwerkende zusters in harmonie (bijvoorbeeld p. 362). In hoeverre dit een ideaalbeeld is, kan op basis van de zakelijke bronnen niet uitgemaakt worden. Of er wellicht jaloezie onder de bewoonsters heeft geleefd over wie er wel/niet mocht schrijven en over wie wat schreef, kan uit de bronnen niet afgeleid worden, terwijl dergelijk sentiment wel een reëel gevaar was (en is) binnen vrouwenkloosters. Hoe dat uit de hand is gelopen in een nabijgelegen Leuvens vrouwenklooster wordt bijvoorbeeld duidelijk in Craig Harline, De verzoekingen van Zuster Margriet. Het Vlaamse kloosterleven in de zeventiende eeuw. Antwerpen/Baarn 1997.

Enkele opmerkingen over de presentatie van het onderzoek. De auteur bouwt haar betoog op met veel voorbeelden en lange citaten. Dat is enerzijds de kracht van de studie: er wordt een gedetailleerd beeld geschetst van de schrijfpraktijk binnen het klooster. Anderzijds vragen de nauwkeurige en gedetailleerde beschrijvingen soms wel veel geduld van de lezer. In de beschrijvende hoofdstukken 2, 3 en 4 zou een schema of een kort overzichtje soms heel verhelderend (en voldoende) zijn geweest. Een sterke neiging tot volledigheid leidt daarbij nogal eens tot herhaling en vooruit- en terugverwijzingen. De uitleg over het kerkelijk jaar aan het begin van het vijfde hoofdstuk komt een beetje (te) laat: deze was beter op zijn plaats geweest vóór het vierde hoofdstuk waarin al bij herhaling gerefereerd wordt aan de ordening van het kerkelijk jaar in de prekenbundels.

Een laatste punt dat ik wil noemen is het onderzoek van Alison Beach naar preken in het literaire leven van de nonnen in de benediktijner dubbelabdij Admont. Het artikel van Beach is in 2005 gepubliceerd en hoort daarmee tot het vertrekpunt van het onderzoek naar de prekenbundels van Jericho. Het wordt echter niet gepresenteerd bij de huidige stand van zaken van het onderzoek in het eerste hoofdstuk, maar helemaal aan het eind (p. 362) als een historische vooruitloper van het eigen materiaal. Als het onderzoek van Beach gebruikt was als referentiekader van het onderzoek naar Jericho, had het wellicht nieuwe interessante vragen kunnen oproepen, terwijl het nu gebruikt wordt ter ondersteuning van de eigen conclusies.

Deze kanttekeningen laten onverlet de waarde van het boek: Stoop heeft een waardevolle bijdrage geleverd aan het debat over de rol van vrouwen in het middeleeuwse schrijfbedrijf. In Jericho blijken zij een grotere rol te spelen dan tot nu toe werd aangenomen en bovendien verdienden de zusters geld met hun schrijfactiviteiten.

José van Aelst

 

Patricia Stoop. Schrijven in commissie. De zusters uit het Brusselse klooster Jericho en de preken van hun biechtvaders (ca. 1456-1510). Hilversum,Verloren, 2013. Middeleeuwse Studies en Bronnen 127. 495 pp. isbn: 978-90-8704-195-3. € 39,– 

  ‘Let’s talk about text, baby’. Onder die titel opende Daniël Rovers (1975) vorig jaar op het digitale literaire recensieplatform Reactor (30 oktober 2012) een polemische aanval tegen wat hij de ‘stratego-neerlandistiek’1 zou noemen. De onvrede van Rovers – zelf ook literair auteur – is dat de neerlandistiek zich meer en meer is gaan afkeren van wat de auteur op het spel zet met de literaire tekst als artistieke waarheid. Met Pierre Bourdieus La distinction uit 1979 in de binnenzak zou een goed deel van de neerlandici zijn gaan concluderen dat de voorheen hoog gewaardeerde esthetische tekst vooral te begrijpen is als een exquis strategisch middel om status te verwerven binnen het culturele veld. Wat overblijft van de literaire auteur is een buikspreker van culturele marktmechanismen in het publieke domein. Tel daar de postmoderne boutade bij op over de ‘dood van de auteur’ en men ontslaat zichzelf van de plicht om het oor te luisteren te leggen bij wat de tekst wil vertellen in zijn ‘gebalde, explosieve concreetheid’.

Rovers’ studie De figuur in het tapijt (2012), met verwijzing naar Henry James’ poëticaal te lezen verhaal The Figure in the Carpet, is te begrijpen als een poging om de auteur te herwaarderen als de onvermijdelijke figuur die het literaire oeuvre bespookt. In de studie, aanvankelijk geschreven als proefschrift, bespreekt Rovers zes Nederlandstalige auteurs, die in de jaren 80 en 90 debuteerden en volgens hem onderbelicht dan wel onbegrepen zijn gebleven: Frans Kellendonk, Willem Jan Otten, Tonnus Oosterhoff, Marie Kessels, Marjolijn (thans Maxim) Februari en Marc Kregting. De interpreet hoeft de ‘Grote Schrijver’ niet opnieuw op een voetstuk te plaatsen, maar, zegt Rovers, het loont om naar hem of haar op zoek te gaan als figuur in de tekst, maar ook daarbuiten. Er bestaat namelijk niet alleen een ‘auteursfiguur’ in het literaire oeuvre die zich verraadt in herhalingen van ‘woorden, zinsstructuren, metaforen en plotwendingen’ en die ook volledig uit ‘stijl’ kan bestaan. Er is ook altijd de ‘figuurauteur’ die kan worden begrepen als het imago van de auteur, de auteur die verschijnt in de media en het publieke debat. Deze figuurauteur is niet alleen een creatie van de daadwerkelijke persoon van de schrijver; het publiek en het literaire bedrijf schrijven evenzeer kwaliteiten toe aan de figuurauteur. De buitenwacht is dus mede verantwoordelijk voor de beeldvorming rond de auteur. Soms vullen auteursfiguur en figuurauteur elkaar mooi aan, soms spreken beide figuraties van de auteur elkaar tegen. De figuurauteur, die verschijnt in de mediatekst, kan ons ook iets over de auteursfiguur in de literaire tekst leren, in de overeenkomst of juist in het contrast met het beeld dat opdoemt uit het literaire werk.

In zes vlot geschreven essays trekt Rovers het spanningsveld na tussen auteursfiguur en figuurauteur. Het contrast tussen beide categorieën springt natuurlijk het meest in het oog. Bijvoorbeeld bij Kellendonk: Rooms, neoconservatief, homoseksueel en ‘antisemiet’. Kellendonk (figuurauteur) is in zijn romans en verhalen pas echt de ironische subversieveling (auteursfiguur) die laat zien dat alles, óók het geloof, cirkelt rondom een grote mystieke leegte, waaromheen wij als spinnen verhaaltjes weven. De mens zoekt naar gemeenschap, maar in dezelfde beweging waarmee men zoekt naar een mythische constructie van die gemeenschap, creëert de samenleving zondebokken à la Rost van Tonningen die de wellust van de gemeenschap als het ware moeten incarneren, om zodoende de massa te verschonen van de zonde. Wij allen zijn allereerst kunstenaars die de werkelijkheid voortdurend vormgeven – en dat heeft politieke consequenties.

De toon van De figuur in het tapijt is steeds aanstekelijk, maar dat neemt niet weg dat de essayist ook harde noten kraakt. Oosterhoff is vaak als ‘postmodern’ gekenschetst in de ogen van publiek en kritiek (figuurauteur) en dus deed men het voorkomen dat hij vooral met postmoderne taalspelen bezig was, maar Rovers maakt aannemelijk dat Oosterhoff als auteursfiguur evengoed een ‘verhevigde vorm van waarneming’ organiseert die niets gemeen heeft met het zich postmodern vermeien in een bad van taal. Een verhelderend perspectief opent ook Rovers’ lezing van Februari, die eveneens als ‘postmodern’ bekend kwam te staan. Dat beeld moet gecorrigeerd wanneer postmodern te snel gelijkgeschakeld wordt met waarheids- en waardenrelativisme van een dode auteur die zichzelf uit het verhaal geschreven heeft. Een kernthema in het oeuvre van Februari is echter de ethiek van het lezen. Zowel in Februari’s dissertatie Een pruik van paardenhaar & over het lezen vaneen boek (2000) als ook in de roman De literaire kring (2007) staat steeds het lezen van een boek centraal. En reeds de keuze voor het lezen van een boek en/of ervoor te zorgen dat iemand anders een boek niet of juist wel te zien of te lezen krijgt, opent een perspectief op ethiek en moraal. Lezen is geen vrij spel maar altijd al een ethische bezigheid.

Wat opvalt is dat Rovers zijn essays bepaald niet doorspekt met het begrippenpaar van figuurauteur en auteursfiguur. Ongetwijfeld komt dat de leesbaarheid ten goede, maar hierdoor blijft ook de status van zijn theorie bepaald onduidelijk. Van terugkoppeling of evaluatie van het begrippenpaar auteursfiguur/ figuurauteur is geen sprake. Werkt Rovers’ onderscheid tussen figuurauteur en auteursfiguur wel altijd even goed? Meer explicatie is zeker gewenst in het geval van Februari wanneer die inderdaad gebruikt maakt van meerstemmigheid, ambivalentie, ironie, rollenspel en talloze pseudoniemen. Zijn auteursfiguur en figuurauteur dan nog wel zo goed te onderscheiden? In Een pruik met paardenhaar spreekt M. Februari èn M. Drenth von Februar. In debuutroman De zonen van het uitzicht (1989) spreekt een verteller als M. Februari, die echter steeds van voornaam wisselt: Mara, Milou, Michael, Mathias, Margaret en Mortimer. Mogelijk zijn het afsplitsingen van de auteursfiguur, of horen ze ook tot de figuurauteur die eens te kennen gaf dat haar naam in de krant, Marjolijn Februari, óók begrepen moet worden als pseudoniem. Bij de paradoxale figuur van Februari zijn mediastem en romanstem, denk ik, niet te onderscheiden, en bovendien zijn haar stemmen meer gedifferentieerd dan een tweepolig onderscheid tussen publieke persoon en romanstem rechtvaardigt. Zij is één en dezelfde en toch altijd ook in meervoud aanwezig – en precies dat imago moet doorsijpelen tot in de publieke persoonlijkheid.

De casus Februari had misschien meer complexiteit en reliëf kunnen geven aan een theoretische dichotomie die in wezen vrij klassiek en normatief blijkt te zijn. Daar waar de auteursfiguur consequent staat voor meerduidigheid en subversiviteit (=Goed), blijkt de figuurauteur (=Slecht) vooral een door media en publiek bezoedeld sujet te zijn met een tamelijk eendimensionale of een door het publiek misverstane opinie. Kan de figuurauteur niet evengoed een esthetische strategie van ontregeling volgen? En kan een auteursfiguur niet behoorlijk eendimensionaal zijn? Kan de meervoudige stem niet meeklinken vanachter het masker van de eendimensionale provocateur? Wie Maxim Februari volgt in zijn mediaoptredens, ziet iemand die tot in het veld van de openbaarheid een ontregelend spel speelt. Misschien is het onderscheid tussen literatuur en realiteit in het geval van Februari onzinnig.

Rovers blijft, dat is de ondertoon van elk essay, er vast van overtuigd dat de literaire tekst iets heiligs, zuivers, ja iets autonooms is dat een oneindig beter beeld geeft van de werkelijkheid dan de vermaledijde mediawerkelijkheid waarin wij leven. Het blijkt een productief misverstand: een zoektocht naar de auteursfiguren levert op dat Rovers figuren vindt die samen een kritisch beeld schetsen van het laatmoderne tijdperk van pornoficatie en snuff movies, consumptie en utilitaristische moraal, eroderend én terugkerend geloof, realisme en hyperrealisme. Literatuur heeft hierbinnen een eigen stem die een weerbarstige werkelijkheid openbaart.

Opvallend is dan nog dit: elk hoofdstuk kent een afbeelding van een in tapijt geweven dierenfiguur, waaronder een slang, een leguaan, een pauw. Misschien staan zij voor het raadselachtige beeld dat Rovers wil laten bestaan van de auteursfiguur in het tapijt. Het lijkt er soms op alsof hij zelf vindt dat hij eigenlijk al te veel over ze heeft gezegd, ze heeft vastgepind als figuurauteurs in zijn studie. Zo’n indekkingsmanoeuvre zien we ook in de inleiding, waarin Rovers stelt dat het eigenlijk allemaal geen wetenschap is wat hij heeft geschreven. Promoveren was vooral een excuus om zich met ‘briljante teksten’ bezig te kunnen houden. Wanneer de literatuurstudie niet meer naar het werk wil kijken, moet de literair auteur het zelf doen, lijkt Rovers te denken. De vraag is echter of de neerlandistiek zo vijandig staat tegenover de tekst en de auteur als Rovers doet voorkomen. De stratego-neerlandistiek is nooit de hoofdmoot geworden in de letteren en ook de tekst heeft altijd vol in de belangstelling gestaan, zoals ook de prachtige – nog onuitgegeven – dissertatie van Edwin Praat onlangs liet zien, die handelt over Gerard Reves mediastrategieën in het naoorlogse cultuurlandschap beschreven door Bourdieu. Wanneer Rovers toenadering had gezocht tot dit soort meer synthetiserende benaderingen, dan had dat de weg kunnen openen naar een meer geavanceerd model voor de hedendaagse auteur, waar Rovers’ statische model van figuurauteur en auteursfiguur wel vragen over oproept, maar geen oplossingen voor biedt.

1 http://www.dereactor.org/delaatstestelling/ detail/lets_talk_about_text_baby/, laatst geraadpleegd 4-10-13

Daan Rutten

Daniël Rovers. De figuur in het tapijt. Op zoek naar zes auteurs. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2012. 318 pp. isbn: 9789028424449. € 29,90. 

In september 2011 vond het driedaagse congres ‘Beatrijs de wereld in’ plaats, gericht op de (inter)nationale verspreiding van het bekende Middelnederlandse verhaal over de non die voor de wereldlijke liefde het klooster verlaat. Een aantal van de bijdragen aan het congres is inmiddels gebundeld in het zesde deel van de reeks ‘Lage Landen Studies’. In tweeëntwintig artikelen komen niet alleen adaptaties en vertalingen uit het Nederlandse taalgebied aan bod, maar is er ook aandacht voor de Hongaarse, Engelse, Afrikaanse, Franse en Tsjechische receptie van de Beatrijs. Naast proza- en rijmbewerkingen passeren toneel- en opera-opvoeringen van het Mariamirakel de revue.

Het boek laat de veelzijdigheid van de Beatrijs-adaptaties zien, maar ook de veelzijdigheid van mogelijke benaderingswijzen van deze bewerkingen. Hoewel de gebruikte methode vaak neerkomt op het vergelijken van de bewerkingen met hun (middeleeuwse) voorganger, zijn er toch verschillende invalshoeken en onderzoeksvragen mogelijk. Zo beantwoordt Małgorzata Dowlaszewicz de vraag of stilistische kenmerken, zoals versvorm, doubletten en stoplappen overgenomen worden in de vertalingen, onderzoekt Ton van Kalmthout samen met Eszter Kovács hoe Beatrijs een canonieke schooltekst heeft kunnen worden en kijkt Elke Brems naar de aanpassingen die in Zuster Beatrijs, de bewerking van Pierre Kemps uit 1920, worden gedaan. In deze bewerking staat de Mariaverering niet meer centraal, maar de concurrentie tussen Jezus als toekomstige bruidegom van Beatrijs en een speelman die zij in de trein ontmoet. Walter Verschueren zoekt naar de redenen voor Engelse bewerkingen aan het einde van de negentiende eeuw en Marco Goud analyseert hoe de Beatrijs van de dichter P.C. Boutens uit 1908 aansluit bij de middeleeuwse tekst van het Mariamirakel.

Omdat ik niet alle bijdragen aan de bundel kan bespreken, wil ik er een aantal uitlichten. Laat ik beginnen met het artikel van Jan van Coillie en Sanne Parlevliet dat zich richt op kinderbewerkingen van de Beatrijs en een goed en uitgebreid theoretisch kader biedt. Het auteurstweetal probeert de aanpassingen in de kinderbewerkingen te verklaren vanuit de intentie om de tekst geschikt of aantrekkelijk te maken voor een jong publiek. Veranderingen in de tekst zijn volgens hen namelijk hét punt waarop de stem van de geïmpliceerde vertaler naar voren komt. Ze onderzoeken een drietal kinderbewerkingen door – en dat maakt hun analyse methodisch sterk – systematisch van elk bewerking drie aspecten te bekijken: namelijk de stilistische, de structurele en de inhoudelijke aanpassingen. Op inhoudelijk gebied laten ze bijvoorbeeld zien hoe de bewerking van A. Kruijssen uit 2005, getiteld Vrije val, aansluit bij thema’s uit de hedendaagse kinder- en jeugdliteratuur en hoe haar Beatrijs een hedendaags pubermeisje is, maar dan in een middeleeuwse setting. De bijdrage is verwant aan een eerder artikel van Van Coillie en Parlevliet in Spiegel der Letteren uit 2012. In hun bijdrage aan de bundel bespreken ze echter minder bewerkingen dan in dit eerdere artikel, waardoor ze op de besproken bewerkingen dieper in gaan. Hoewel ze soms in herhaling vallen, is de bijdrage in de bundel door een andere methodische invalshoek en de inhoudelijke uitbreiding wel degelijk een aanvulling op het eerdere stuk.

Een andere invalshoek is te vinden in de bijdrage van Erwin Mantingh en Marike van Zessen. Dit artikel richt zich niet op specifieke bewerkingen van de Beatrijs, maar op het gebruik van de tekst op middelbare scholen. Allereerst wordt er ingegaan op mogelijke lesmethoden waarbij middelbare scholieren zich actief met de tekst bezighouden, bijvoorbeeld door zelf een bewerking van de tekst te maken. Daarnaast wordt er ook aandacht besteed aan de beschikbare edities en vertalingen en de mate waarin deze geschikt zijn voor het middelbaar onderwijs. Als we Beatrijs de wereld in willen krijgen, dan is aanwezigheid van de tekst in het onderwijs uiteraard van cruciaal belang, en ik ben dan ook zeer te spreken over het feit dat deze bundel ook hier aandacht aan besteedt.

Een tweede artikel dat qua thematiek afwijkt van de andere bijdragen is het artikel van Judit Gera. Zij benadert de middeleeuwse Beatrijs als een vrouwelijke Bildungsroman en vergelijkt de tekst niet met bewerkingen, maar met andere vrouwelijke ontwikkelingsverhalen zoals Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken en Van de koele meren des doods van Frederik van Eeden. Ik heb mijn bedenkingen bij de grote lijnen die in dit artikel getrokken tussen de vrouwelijke ontwikkelingsverhalen van de Beatrijs tot aan de eenentwintigste eeuw met Een schitterend gebrek (2003) van Arthur Japin. Hoewel & ik erken dat er overeenkomsten zijn tussen de besproken boeken, bijvoorbeeld een vrouwelijk personage dat via een dieptepunt, zoals prostitutie, geluk vindt, gaat het mij te ver om hier te spreken van een echo van de Beatrijs. Naar mijn mening staan de teksten, ondanks overeenkomende motieven, hiervoor te ver van elkaar af. Daarentegen ben ik wel positief over Gera’s conclusie dat de moderne lezer Beatrijs moderniseert. Voor een hedendaagse lezer spelen zowel de normen en waarden van nu, als de lectuur van latere werken een rol. Dat maakt dat de moderne lezer het verhaal niet zo zeer zal zien als een Maria-mirakel, maar eerder als een ontwikkelingsroman over een door maatschappelijke voorschriften onderdrukte vrouw.

Beatrijs de wereld in is niet alleen boeiend leesvoer voor wie specifiek geïnteresseerd is in de bewerkingen en vertalingen van het bekende verhaal over de middeleeuwse non, maar heeft ook wat te bieden voor eenieder die bewerkingen en vertalingen van andere werken wil onderzoeken. Vooral artikelen met een strakke methodiek, zoals het artikel van Van Coillie en Parlevliet, kunnen inspiratie bieden voor andere onderzoekers. De kennis over de bewerkingen en vertalingen en de manier waarop hierin met het oude verhaal is omgegaan, kunnen ook van nut zijn voor docenten in het middelbaar onderwijs, bijvoorbeeld bij het kiezen van een geschikte tekst voor hun leerlingen. Ook degenen die zich aan een bewerking van een Middelnederlandse tekst willen wagen, kunnen hun licht opsteken bij dit boek. Interessant voor hen is onder andere de bijdrage van Clara Strijbosch, waarin in wordt gegaan op ‘valse vrienden’: Middelnederlandse woorden die qua vorm lijken op hedendaagse woorden, maar in betekenis verschillen.

Het boek is een omvangrijke bijdrage aan een relatief nieuw onderzoeksveld. Door de studie van bewerkingen en vertalingen kan een nieuw licht geworpen worden op de receptie van middeleeuwse teksten. Dit is van belang omdat Middelnederlandse teksten niet alleen een tekstuele entiteit uit het verleden zijn, maar ook in het heden bestaan. Bewerkingen en vertalingen houden de verhalen levend en zorgen ervoor dat ze ook nu nog een publiek kunnen vinden. Ze bepalen voor een groot deel de visie die hedendaagse lezers op de middeleeuwse verhalen hebben. Vanuit het oogpunt van de receptiegeschiedenis is het belangrijk dat ook bewerkingen en vertalingen van oude literaire werken wetenschappelijke aandacht krijgen. Ik hoop dan ook van harte dat deze studie navolging zal vinden.

 

Lisanne Vroomen

Ton van Kalmthout, Orsolya Réthelyi en Remco Sleiderink (red.). Beatrijs de wereld in. Vertalingen en bewerkingen van het Middelnederlandse verhaal. Lage landen studies 6. Gent: Academia Press, 2013, 416 pp. isbn 978-90-3822-107-6 € 28,–